Historia Brzeska
Zapisy historyczne podają, że w XIII w. Brzesko było osadą przy drodze z Krakowa na Ruś i Węgry. Lokowane przez Melsztyńskich za zgodą królowej Jadwigi, która w 1385 roku wydała akt lokacyjny na prawie magdeburskim. Wtedy też rozpoczął się proces urbanizacji i kształtowania szlaków komunikacyjnych, które funkcjonują do dnia dzisiejszego. W centrum miasta zachował się średniowieczny układ urbanistyczny z kwadratowym rynkiem i gotyckim kościołem p.w. św. Jakuba z 1447 r. W 1386 r. miasto zostało zwolnione z ceł i myt. Wówczas mieszkańcy Brzeska utrzymywali się z rzemiosła, handlu i rolnictwa. W 1655 r. Brzesko zajęli Szwedzi, a dwa lata później spustoszyły je wojska siedmiogrodzkie. W XVIII w. miasto dźwignęło się z upadku. Nastąpiła koncentracja drobnego przemysłu i rzemiosła, powstały liczne cechy. Dalsze ożywienie gospodarcze nastąpiło w drugiej połowie XIX w., a miało to związek z założeniem w pobliskim Okocimiu browaru w 1845 r. przez Jana Goetza, Juliana Kodrębskiego i Józefa Neumana oraz z budową w 1856 r. linii kolejowej Kraków – Dębica – Lwów.
Brzesko zyskało również na znaczeniu w roku 1867, kiedy to w wyniku reformy administracyjnej i sądowej państwa austriackiego stało się stolicą powiatu. Przybywało też mieszkańców – w 1831 r. było ich 2.387, a w 1867 r. już 2.900.
W okresie staropolskim Brzesko było miastem prywatnym Leliwitów Tarnowskich, którzy wyznaczyli dla Brzeska funkcje podobne jak dla Tarnowa. W XVI w. przeszło w ręce rodu Czernych, zamożnej szlachty. Utrata patronatu Tarnowskich sprowadziła Brzesko do roli centrum handlowo-gospodarczego zmniejszając jego udział w życiu publicznym Małopolski. Miast utraciło funkcje publiczne, a życie społeczne i duchowe podtrzymywała parafia św. Jakuba. W XVI w. miasto nie odbiegało, ani wielkością, ani strukturą, od wielu innych miast prywatnych i królewskich Małopolski.
Brzeska nie omijały pożary i epidemie. W 1831 r. miasto nawiedziła epidemia cholery, która pochłonęła 80 ofiar. Zostały one pochowane w zbiorowych mogiłach za miastem. W dniu 25 lipca 1904 r. wybuchł w Brzesku kolejny wielki pożar. Spłonęły wówczas budynki w centrum miasta, które rychło odbudowano w stylach XIX w., używając głównie ornamentyki secesyjnej.
Okres II Rzeczpospolitej nie był szczególnie korzystny dla rozwoju miasta. Zbudowano jednak kilka obiektów użyteczności publicznej: budynki urzędu powiatowego przy ul. Mickiewicza (dziś siedziba banku PKO BP), Łaźnię Miejską ośrodek zdrowia (dziś Powiatowy Urząd Pracy).
Napaść Niemiec hitlerowskich na Polskę, Brzesko boleśnie odczuło już 5 września 1939 r. Stojące przed stacją na Słotwinie pociągi ewakuacyjne ze Śląska zostały zbombardowane. Na miejscu zginęły 44 osoby, a około 200 zostało rannych. Upamiętnia to pomnik obok miejsca tragedii oraz tablica pamiątkowa na budynku stacji kolejowej.
W 1941 r. hitlerowcy utworzyli w Brzesku getto, w którym zgromadzono około 6.000 Żydów. Część z nich została zamordowana na miejscu, a pozostałych wywieziono do obozów zagłady. Spośród około 1.800 Żydów, przedwojennych mieszkańców Brzeska, uratowało się niewielu. Po wojnie pojawili się na krótko, aby sprzedać majątek opuszczony w czasie wojny, swój lub poprzedników prawnych.
Od pierwszych dni wojny w Brzesku funkcjonowały tajne organizacje wojskowe, które w 1942 r. podporządkowane zostały Armii Krajowej. Żołnierze podziemia brali udział w akcjach zbrojnych na terenie Czchowa, Zakliczyna, Stróż, Jamnej i Iwkowej. Uczestniczyli też w akcji „Trzeci Most” związanej z przekazaniem Anglikom rakiety V-2 we wsi Zabawa, leżącej w granicach ówczesnego powiatu brzeskiego.
Wojska radzieckie wkroczyły do Brzeska 19 stycznia 1945 r., wypierając hitlerowskiego okupanta.
