Historia Wrześni
Najstarsza wzmianka źródłowa o Wrześni pochodzi z 1256 r. i występuje w dokumencie wydanym w Poznaniu. Września jako miasto - civitas - po raz pierwszy została wymieniona w liście biskupa krakowskiego Bodzanty z rodu Porajów w 1357 r. Prawa miejskie musiała więc otrzymać przed tym rokiem.
Zapisy źródłowe podają nazwę Wrześni w bardzo zróżnicowanej postaci: Vresc - 1256, Wressna -1317, Wresna - 1364, Wreszna - 1449, Wresnija - 1527, Wrzesznya - 1530. Nazwa miasta pochodzi z grupy nazw roślinnych, od wrzosu, niegdyś bujnie porastającego te okolice. Być może stąd nazwa najpierw rzeki: Wrześnica i później miasta: Września.
Jan Długosz we wstępie do swoich "Dziejów Polski" z XVI wieku podaje nazwę rzeki Wrześnicy jako Wrzesznya i uważa ją za rzekę drugiego rzędu.
Pierwszymi właścicielami Wrześni i jej okolic byli Poraje-Różyce. Według tradycji rodowej Poraje to ród książąt czeskich Sławnikowiców, którego niedobitki po pogromie w Czechach w 995 r. schroniły się w Polsce wraz ze swoim krewnym, późniejszym św. Wojciechem. Od króla Bolesława Chrobrego otrzymali duże nadania ziemskie. Poraje byli właścicielami Wrześni do poł. XVI wieku. Potem miasto było w posiadaniu kolejno następujących rodów: Doliwa-Wrzesińskich, Szaszorów-Bardzkich, Ogończyk-Działyńskich, Grzymała-Niegolewskich, Niemira-Gniazdowskich, Łodzia-Ponińskich. Godłem miasta został herb rodowy Porajów, biała pięciopłatkowa róża na czerwonym polu. Herb nie uległ zmianie nawet po przejęciu miasta przez inne rody. Pojawienie się herbu świadczyło o uzyskaniu praw miejskich. Niestety, dokument lokacyjny Wrześni nie przetrwał do naszych czasów. Uległ prawdopodobnie zniszczeniu podczas potopu szwedzkiego, kiedy prawie całe miasto splądrowano i spalono.
W XIII wieku Września powoli przekształcała się w osadę targową. Dzisiejszy plan miasta zawiera wyraźne ślady placu w kształcie owalnicy. Powstał on na lewym brzegu Wrześnicy na skutek rozszerzenia drogi z Pyzdr do Gniezna. Września była miastem otwartym, nie otoczonym murami.
W 1664 r. miasto uległo zniszczeniu wskutek pożarów oraz wojskowych rekwizycji ze strony Szwedów.
Września bardzo wcześnie rozwinęła się jako ośrodek wymiany handlowej. Wraz z przywilejem lokacyjnym uzyskała prawo odbywania targów tygodniowych oraz określonej liczby jarmarków w roku. Znajdował się też tutaj jeden z punktów królewskiej komory celnej. Pod względem narodowościowym we Wrześni przeważała ludność polska. Od poł. XVII wieku rozpoczął się napływ ludności niemieckiej. Z czasem liczba ich wzrosła do tego stopnia, iż w 1750 r. utworzyli oni odrębną ewangelicką gminę kościelną.Trzecią grupa wyznaniową była dość liczna gmina żydowska, posiadająca w centrum miasta synagogę i cmentarz.
W wyniku drugiego rozbioru Polski w 1793 r. Września znalazła się w granicach zaboru pruskiego. W latach 1807-1815 wchodziła w skład Księstwa Warszawskiego. Po Kongresie Wiedeńskim miasto ponownie dostało się pod panowanie pruskie.
W 1818 r. utworzono nowy powiat wrzesiński w ramach Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W tym okresie Września była jeszcze miastem prywatnym, należącym do rodziny Ponińskich.
Na przełomie XIX i XX wieku nastąpił szybki rozwój gospodarczy Wrześni. Powstała fabryka maszyn rolniczych, szerokie zastosowanie znalazł tzw. pług wrzesiński pomysłu kowala Bednarowicza, produkowany od 1859 r. Powstał Polski Bank Pożyczkowy, cukrownia, elektrownia, rzeźnia. Wybudowano okazały ratusz, budynek starostwa i gimnazjum, gmach sądu, koszary dla wojska. W 1912 r. zbudowano wodociągi i założono kanalizację miasta. Do rozwoju Wrześni przyczyniło się również powstanie dużego węzła komunikacyjnego. W 1875 zbudowano linie kolejową z Gniezna przez Wrześnię do Wrocławia, a w 1882 r. linię kolejową z Poznania przez Wrześnię do nadgranicznego Strzałkowa. Powstała również linia kolejki wąskotorowej z Wrześni do Borzykowa i później do Pyzdr.
Wybuch powstania wielkopolskiego w 1918 r. w Poznaniu oznaczał dla mieszkańców Wrześni kres długotrwałej niewoli. Wrzesiński batalion powstańczy wyzwolił miasto 28 grudnia 1918 r. Oddział pod dowództwem Wł. Wiewiórowskiego brał udział w walkach o Zdziechowę i Szubin. W styczniu 1919 r. we Wrześni utworzono II Okręg Wojskowy pod dowództwem generała Grudzielskiego. Celem walki było wyparcie Niemców poza linię Noteci. Równolegle z powstaniem toczył się proces przejmowania władzy przez Polaków, następowała polonizacja życia społeczno-gospodarczego. W 1920 w czasie wojny polsko-rosyjskiej, zawiązała się Legia Ochotnicza Wrzesińska, pod dowództwem Stanisława hr. Mycielskiego, licząca ok. 800 ochotników. Walcząc na froncie wschodnim, stoczyła krwawe walki na polach Stocka, Kobrynia, Kamienia Królewskiego, Zalesia i Horodca.
W okresie międzywojennym nastąpił dynamiczny rozwój miasta. W 1921 r. przedłużono linię kolejową ze Strzałkowa do Kutna, założono drugi tor na linii Poznań-Września.W tym okresie pobudowano we Wrześni wiele domów mieszkalnych, powstał park miejski, stadion, przytułek dla starców, strażnica, przebrukowano i skanalizowano wiele ulic.
Rozwój miasta został brutalnie zahamowany we wrześniu 1939 r. Września została zajęta przez Niemców 10 września 1939 r. Dekretem Hitlera z części tzw. ziem włączonych do Rzeszy, utworzono okręg Reichsgau Posen, później Wartegau czyli Kraj Warty, w obrębie którego znalazła się Września. W tym okresie nastąpiła zakrojona na szeroką skalę eksterminacja ludności żydowskiej. Ludność polską wysiedlano na tereny nie włączone do Rzeszy, czyli do Generalnego Gubernatorstwa. Przez cały okres okupacji działał zorganizowany ruch oporu. We Wrześni, w 1940 r. utworzono obóz dla francuskich jeńców wojennych zatrudnionych przy regulacji rzeki Wrześnicy.
W 1945 r. Rosjanie utworzyli przejściowy obóz dla odbitych jeńców alianckich: Amerykanów, Anglików, Włochów i Francuzów. Września została wyzwolona 22 stycznia 1945 r.
