Historia Sanoka
Najstarsza pisana informacja o Sanoku pochodzi z czasów, gdy ziemia ta należała do książąt ruskich. Jest nią wzmianka w kronikach ruskich – Latopisie Hipackim, mówiąca, że w roku 1150 król węgierski Gejza II „przeszedł góry i wziął gród Sanok i posadnika jego i wiosek w Przemyskiem wiele zajął.” Oznacza to,że na przestrzeni pomiędzy granicą a Przemyślem, był to najważniejszy gród obronny oraz ośrodek władzy administracyjnej nad grodem i przynależnym doń obszarem. Latopis jeszcze dwukrotnie informuje nas o Sanoku; w roku 1205 wzmiankuje o odbytym tutaj spotkaniu króla węgierskiego z ruską księżniczką, a w 1231 r. o udaniu się jednego z książąt ruskich do: ” Sanoka – Worot Uhorskich”
W 1339 r. jeszcze za czasów przynależności do Rusi Halickiej, Sanok otrzymał przywilej lokacyjny na „prawie magdeburskim”. Wydał go 20 stycznia 1339 r. książę halicki Jerzy II Trojdenowicz, pochodzący z mazowieckiej linii Piastów. Prowadzone w ostatnich latach prace archeologiczne na wzgórzu zamkowym i podsanockim wzgórzu Fajka, nie tylko potwierdzają źródła pisane lecz przesuwają datę powstania grodu daleko wstecz aż po wiek IX. Na Fajce, wzgórzu, które prawdopodobnie w przeszłości było dawnym Sanokiem, odnalezione zostały pozostałości dawnej świątyni i cmentarza oraz liczne ozdoby i enkolpiony w typie kijowskim. Znaleziono również 2 pięczęcie Wielkiego Księcia Kijowskiego Ruryka Ruścisławowicza z 2 poł. XII w.
Po roku 1340 Kazimierz Wielki przyłączył do Polski Ruś Halicką a 25 kwietnia 1366 r. potwierdził prawa miejskie Sanoka. W owym czasie Sanok stał się stolicą jednostki administracyjnej o nazwie Ziemia Sanocka, która weszła w skład Województwa Ruskiego obejmowała ona tereny; od źródeł Sanu na płd.i wsch. po Błażową na płn. i Krosno na zach.
W sanockim zamku miał siedzibę urząd grodzki i ziemski, ze starostą na czele. W mieście działały również sądy: grodzki, ziemski i wyższy sąd prawa niemieckiego dla całej Ziemi Sanockiej. W XVI stuleciu dokonano staraniem Mikołaja Wolskiego, przebudowy istniejącego, gotyckiego zamku, na panujący wówczas styl renesansowy.
Pomimo licznych przebudów oraz zniszczenia skrzydeł zachował się on w tym kształcie do dziś. Prowadzone w ostatnich latach prace archeologiczne ukazały wygląd zamku z czasów kazimierzowskich. Dokonano częściowej rekonstrukcji gotyckiej wieży oraz dobudowano południowe skrzydło. W sanockim kościele farnym brał ślub Władysław Jagiełło z Elżbietą Granowską w 1417 r. Prace archeologiczne prowadzone podczas rewitalizacji Placu św. Michała doprowadziły do odsłonięcia fundamentów gotyckiej świątyni. Zostały one zaznaczone na nowej nawierzchni placu. Udało się również przebadać dawny, przykościelny cmentarz, odnaleźć studnię przy kościele NMP na ul Grzegorza z Sanoka oraz ustalić lokalizację dawnego cmentarza przycerkiewnego u zbiegu ulic: Piłsudskiego i Sobieskiego. Przy kościele istniała szkoła parafialna. Uczęszczali do niej synowie mieszczan sanockich i okolicznej szlachty, z których liczni studiowali później na Uniwersytecie Jagiellońskim. Najwięksi z nich to: Grzegorz z Sanoka wybitny humanista oraz Jan Grodek – dziewięciokrotny rektor U.J. w latach 1540-1552.
Sanok stanowił uposażenie wdowie królowych, stąd też przez wiele lat zamieszkiwała w sanockim zamku Zofia Holszańska – po śmierci Władysława Jagiełły. Zaś o zasługach królowej Bony dla miasta świadczy włączenie herbu Sforzów (wąż połykający Saracena) do herbu miasta. Okres od połowy XIV w. do połowy XVI w. uchodzą za najpomyślniejsze w dziejach miasta.
Od końca XVI w. rozpoczął się powolny upadek Sanoka. Przyczyniły się do tego w dużej mierze pożary, z których największy – w 1566 r. zniszczył miasto tak dalece, że ocalał jedynie zamek, kościół franciszkanów, 5 domów i górne przedmieście. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. Austriacy zastali miasto tak zniszczone, że nie znalaleziono jednego choćby budynku w takim stanie, by nadawał się na siedzibę starostwa, toteż przeniesiono je do pobliskiego Leska. Powróciło ono do Sanoka w roku 1798, otrzymując na siedzibę budynek z którego usunięto szpital. Dopiero w 1812 r. cyrkuł został przeniesiony do wyremontowanego budynku zamku.
W 1848 r., w okresie Wiosny Ludów, powstała w Sanoku Rada Narodowa Obwodu Sanockiego i zorganizowała się Gwardia Narodowa Ziemi Sanockiej. Ok. 1845 r. powstał w Sanoku kotlarski warsztat rzemieślniczy założony przez Walentego Lipińskiego i Mateusza Beksińskiego. W roku 1886 został on przemianowany na zakład przemysłowy. Kazimierz Lipiński (syn Walentego) założył w kilka lat później Pierwsze Galicyjskie Towarzystwo Budowy Maszyn i Wagonów w Sanoku i w latach 1894-95 przystąpił do budowy fabryki na terenie dzielnicy Posada Olchowska. Tradycje tej fabryki kultywuje obecnie Sanocka Fabryka Autobusów „Autosan”. Ogromne znaczenie dla rozwoju oświaty i kultury w XIX w. miało założenie w 1848 r. drukarni przez Karola Pollaka. W roku 1855 wydrukowano pierwszy zeszyt „Biblioteki Polskiej” redagowany przez Kazimierza Józefa Turowskiego. W roku 1861 Pollak założył księgarnię i wypożyczalnię książek. Duże znaczenie dla rozwoju miasta miało wybudowanie w 1872 r. linii kolejowej z Chyrowa przez Zagórz i Łupków na Węgry oraz w 1884 r. wykonanie odcinka z Zagórza przez Sanok, do Jasła.
W okresie pierwszej wojny światowej Sanok znacznie ucierpiał w wyniku działań wojennych oraz epidemii cholery. Pierwszego listopada 1918 r. z gmachu Sokoła wyszły pierwsze polskie patrole i nastąpiło przejęcie władzy przez Polaków. W okresie międzywojennym Sanok wzbogacił się o Fabrykę Gumy, Fabrykę Akumulatorów „Warta”, oświetlenie elektryczne, wodociągi, częściowo gaz oraz szereg innych inwestycji. W roku 1934 powstało Muzeum Ziemi Sanockiej.
9 września 1939 r. miasto zajęły oddziały niemieckie. Do 22 czerwca 1941 r. Sanok był miastem granicznym, gdyż rzeką przebiegała granica państwowa pomiędzy Generalnym Gubernatorstwem a Związkiem Radzieckim. W 1940 r. przystąpiono do organizacji siatki podziemnych sił zbrojnych. Przez Sanok prowadziły w latach 1940-42 trasy kurierskie na Węgry, prowadzone były również przez AK liczne akcje dywersyjne. 9 sierpnia 1944 r. wkroczyły do Sanoka oddziały radzieckie. Wojna przyniosła miastu spore zniszczenia, szczególnie w przemyśle. Dla Sanoka trwała ona jednak dłużej niż do czasu wyparcia oddziałów niemieckich. Przybrała charakter wojny domowej pomiędzy ukraińskim podziemiem a oddziałami MO, SB i Wojska Polskiego. Trwała ona do 1948 r. Niosła za sobą spustoszenie i zniszczenia wsi Ziemi Sanockiej. Jej ostatnim dramatycznym akordem była „Akcja Wisła” przesiedlająca ukraińskojęzyczną ludność sanocczyzny na ziemie odzyskane.
W tym czasie toczyły się również zacięte walki z oddziałami WiN.
