Historia Choroszczy
Choroszcz, leżąca 12 km na zachód od Białegostoku, jest jednym z najstarszych w regionie osiedli miejskich. Jak wskazują badania archeologiczne, pierwsze ślady obecności człowieka na tym terenie pochodzą z okresu mezolitu. To tutaj w gęstej roszczy czyli puszczy znajdował się Święty Gaj, a pogańska ludność składała ofiary słowiańskiemu Bogowi Światowidowi na pobliskim wzgórzu zwanym Świtkowizną, Sieśkowizną lub później Babią Górą. Wojny z XII i XIII w. na pograniczu polsko-jaćwiesko-ruskim nie wyludniły zupełnie puszcz. Bartnicy, smolarze, bobrownicy i drwale dostarczali miód, wosk, smołę, potaż, drewno i inne dobra. Oni również nadali nazwy wielu miejscom takim jak: Przełajna Góra, Porosły, Izbiszcza, Złotoria czy Choroszcza.
Wzmożone osadnictwo rozpoczęło się tu po unii polsko-litewskiej, gdy ówczesny zarządca ziem nad Narwią książę litewski Michał Zygmuntowicz poczynił szereg nadań. W 1437 r. Stanisław Ostosz i Mikołaj Myń otrzymali dziedzinę Rogowo, a Piotr z Gumowa położoną w sąsiedztwie puszczę zwaną Choroszcza. Zapewne zostały wówczas nadane i inne ziemie, gdzie powstały kolejne wsie: Kruszewo, Śliwno, Izbiszcze, Konowały, Pańki. W końcu XV w. urzędnicy surascy osiedlili Klepaczewiczów (Klepacze), Oliszków (Oliszki) i bojarów z Suraża. Bojar Stefan Czaplicz część swej ziemi przekazał klasztorowi w Supraślu, na której powstały Gajowniki. Swój dwór wzniósł w innym miejscu, dając początek Czaplinu.
Jeszcze w 1459 r. Piotr Gumowski uposażył kościół w Choroszczy w 2 włóki gruntu i 2 karczmy. W końcu XV w. Choroszcz z włością stała się własnością bojara z Kijowszczyzny, wojewody Iwana Chodkiewicza. Jego syn Aleksander gospodarzył w swych włościach z rozmachem, karczując puszczę, budując młyny, folusze, osadzając osadników z Rusi i Mazowsza. Z czasem w dobrach Chodkiewiczów powstały Ruszczany, Zastawie, Sienkiewicze, Barszczewo, Jeroniki, Żółtki, młyny młynarzy Dzikich (Dzikie). W 1506 r. Aleksander nadał Choroszcz z włością klasztorowi w Supraślu. Mnisi wznieśli tu cerkiew i otaczali opieką duszpasterską ludność wiary greckiej. W 1533 r. Choroszcz powróciła do Chodkiewiczów. Dzięki staraniom Aleksandra w 1507 r. Choroszcz otrzymała od Króla Zygmunta I prawa miejskie z obowiązkiem dostarczania drużyny zbrojnej (5 konnych) na wypadek wojny.
W XVI w. miasto rozwijało się intensywnie. Z połowy XVI w. pochodzą pierwsze wzmianki o osadnikach żydowskich. Choroszcz była wówczas centrum okolicznych dóbr, a trakty łączyły ją ze znaczniejszymi ośrodkami Podlasia. Odbywały się tu targi, odpusty, kwitło życie religijne. Pod koniec XVI w. Choroszcz była miastem liczącym ok. 200 domów i 1200 mieszkańców. W 1587 r. Anna Chodkiewiczówna wniosła w posagu dobra choroskie Pawłowi Pacowi. Ich spadkobiercą był Stefan Mikołaj Pac, wojewoda trocki i przyszły biskup wileński, który sprowadził w 1654 r. do Choroszczy zakon dominikanów.
Nie jest znany układ przestrzenny miasta w XVI i XVII w. Życie zapewne koncentrowało się w centrum, wokół rynku. Tu znajdował się kościół, klasztor, cerkiew i dwór Chodkiewiczów, w którym mógł również rezydować biskup wileński Stefan Mikołaj Pac. Wiek XVII zapisał się tragicznie w historii kraju - wojny, epidemie i pożary nie ominęły Choroszczy. Pożar w 1683 r. doszczętnie zniszczył miasto, spłonęło 600 domów, klasztor, kościół i cerkiew. W 1703 r. Choroszcz wraz z przyległymi wsiami została odkupiona przez Stefana Mikołaja Branickiego z rąk generała Jerzego Mniszcha. Jednak do upadku miasta przyczynił się kolejny pożar w 1707 r.
W 1709 r. dobra choroskie przeszły na własność hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Miejscowość ta była na tyle urokliwa, że hetmań przez wiele lat z nakładem ogromnych kosztów budował letnią rezydencję. Obok budowanego z rozmachem zespołu Branicki ufundował murowany, barokowy kościół z klasztorem dominikanów. Ufundował również szpital-przytułek i unicką cerkiew. Wtedy też zapewne powstał folwark dworski. Na potrzeby właścicieli dworu w folwarku pracowali tkacze wyrabiający serwety, nici, knoty i przędzę wełnianą. Ówczesny rynek miejski okalały kościół, klasztor, ratusz z 6 kramami kupców żydowskich, bożnica z żydowską szkołą. W 1771 r. miasto liczyło 126 posesji z czego 43 należały do Żydów. Najpopularniejszy trunek tamtej epoki piwo, produkowało w Choroszczy 15 browarów.
Po śmierci hetmana dobra choroskie z majątkiem Rogowo otrzymała w dożywocie księżna Izabela Branicka. Do III rozbioru Choroszcz należała do powiatu grodzieńskiego w województwie trockim i stanowiła enklawę w województwie podlaskim. Po III rozbiorze znalazła się w zaborze pruskim, a po pokoju w Tylży w 1807 r. weszła do zaboru rosyjskiego. Spis pruski w końcu XVIII w. wykazał: "584 mieszkańców w tym 156 Żydów, 122 dymy, 4 ulice, 9 szynków, 8 browarów, 8 gorzelni, 7 duchownych, 4 urzędników policyjnych i 1 oddział z regimentu Bośniaków von Gunthera - 6 mężczyzn". Po śmierci księżnej Branickiej dobra choroskie w części nabyła rodzina Komarów, a część włączono do posiadłości Potockich, którzy wkrótce sprzedali je Tadeuszowi Mostowskiemu. Zalążek manufaktury tekstylnej w majątku hrabiny Mostowskiej dał w 1840 r. początek największej w regionie fabryce sukienniczo - kapeluszniczej i przemysłowej karierze miasteczka. Wraz z rozwojem fabryki zmieniła się również struktura narodowa i wyznaniowa Choroszczy. W 1886 r. z ogólnej liczby 1512 mieszkańców 765 było wyznania mojżeszowego, ponad 300 katolików, ok. 200 ewangelików (specjalistów niemieckich pracujących w fabryce) i ok. 200 prawosławnych. Miasteczko fabryczne, funkcjonujące niezależnie od miasta posiadało 20 budynków produkcyjnych, 11 budynków mieszkalnych, szkołę, piekarnię, 2 sklepy, aptekę i zbór ewangelicki.
W 1839 r. w ramach restrykcji za udział w powstaniu listopadowym uległ kasacji Zakon Dominikanów. Po powstaniu styczniowym w murach klasztoru znalazła się rosyjska szkoła, zamieszkiwał tu także proboszcz parafii prawosławnej. W 1865 r. rozebrano drewnianą cerkiew. Nową wyświęcono w 1878 r.
Położone nieopodal Choroszczy wzgórze, zwane "Szubienicą" było miejscem kaźni 11 powstańców z 1863 r., a przy drodze na Zastawie "carscy" zabili 3 powstańców. Dzięki staraniom społeczności choroskiej w latach 1913-1926 wzniesiono kaplicę na choroskim cmentarzu, a w 1989 r. na wspomnianym wzgórzu nastąpiło uroczyste odsłonięcie pomnika.
Wybuch I wojny światowej był kresem działalności fabryki. Z 5000 mieszkańców sprzed I wojny światowej w 1921 r. zamieszkiwało w Choroszczy tylko 2405 osób. Lata międzywojenne to nowy etap w historii miasta. Dzięki inicjatywie dr Zygmunta Brodowicza na terenie byłej fabryki utworzony został w 1930 r. szpital psychiatryczny, który do dnia dzisiejszego odgrywa w życiu miasta ogromną rolę.
Okres II wojny światowej był tragiczny. W czasie okupacji sowieckiej w latach 1939-1941 wywieziono część pacjentów szpitala w głąb Rosji. W 1941 r. Choroszcz zajęli hitlerowcy, którzy w pobliskim lesie w Nowosiółkach rozstrzelali chorych i ułomnych (464 osoby). Masowe groby w Nowosiółkach kryją 4 tys. ofiar: cywilów, partyzantów, wielu księży i zakonnic, zamordowanych w latach 1941-1944. Lata powojenne przyniosły Choroszczy odbudowę letniej rezydencji Branickich, w której znajduje się obecnie Muzeum Wnętrz Pałacowych.
Galeria zdjęć
