Historia Chełmży
Około połowy VII wieku n.e. na te tereny zaczęła napływać ludność słowiańska z grupy plemiennej Goplan. W okresie panowania pierwszych Piastów, w zasadzie cała ziemia chełmińska weszła w skład utworzonej wówczas kasztelanii chełmińskiej – a więc także osada Łoza (obecne miasto Chełmża). Po śmierci króla Bolesława Krzywoustego w 1138 r. i podziale Polski na dzielnice, ziemia chełmińska znalazła się we władaniu jego syna Bolesława IV Kędzierzawego – jako część Mazowsza. Próby podboju pogańskich plemion pruskich, sąsiadujących od północy z Mazowszem i ziemią chełmińską, podejmowane przez polskich władców spowodowały odwetowe, niszczące najazdy Prusów, m.in. na ziemię chełmińską.
Na początku XIII w. władcą tej ziemi był książę Konrad I Mazowiecki. W tymże czasie misję chrystianizacji pogańskich Prusów prowadził, konsekrowany na biskupa misyjnego Prus, Chrystian z zakonu cystersów. Otrzymał on w 1222 r. od księcia Konrada, w formie nadania, liczne posiadłości na ziemi chełmińskiej. Wśród nich znalazła się również osada Łoza i okoliczne wsie. Sześć lat później (1228r.) dokumentem wystawionym w Bieczu, książę Konrad nadał ziemię chełmińską rycerzom zakonnym Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Nadanie to dotyczyło konkretnie wyznaczonego terytorium, którego granice ściśle określono. Osadzenie Krzyżaków na ziemi chełmińskiej było traktowane jako militarne wsparcie misji pruskiego biskupa Chrystiana. Stało się jednak inaczej. Ostatecznie Krzyżacy przejęli znaczną część posiadłości Chrystiana, a w 1243 r. Podzielono jego misyjne biskupstwo pruskie na cztery diecezje, tworząc m.in. diecezję chełmińską. Pod koniec 1245 r. biskupem tej diecezji został dominikanin Heidenryk.
Pierwszy biskup chełmiński na miejsce swego pobytu wybrał osadę Łoza. 19 kwietnia 1246 r. wielki mistrz Zakonu oficjalnie przekazał biskupowi Heidenrykowi należne mu uposażenie, czyli olbrzymie posiadłości – w tym Łozę wraz z jeziorem i okolicznymi wsiami. Zapewne wówczas Łoza, będąc stolicą diecezji chełmińskiej, otrzymała nową nazwę – Culmense.
W 1251 r. po raz pierwszy wymieniona w dokumentach jako miasto (civitas). W II połowie XIII w., w czasie wielkich powstań Prusów także Chełmżę dotknęła wojna. Wiadomo, że w 1263 r., jeszcze za życia biskupa Heidenryka, bezskutecznie oblegał miasto Skomand – wódz Sudowów, natomiast w lipcu tego samego roku Chełmża została złupiona i częściowo spalona przez Henryka Monte wodza Natangów. Skomand powtórnie oblegał Chełmżę w 1277 r. i tym razem bez sukcesu. W 1286 r. miasto zniszczył pożar ale w następnych latach nastąpiła jego rozbudowa. XV-wieczne wojny polsko - krzyżackie to okres kolejnych klęsk jakie spadły na miasto.
Po bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. wojska polskie zajęły na krótko Chełmżę, a biskup chełmiński Arnold Stapil złożył hołd królowi Jagielle. W 1422 r. Chełmża została zdobyta przez wojska króla Władysława Jagiełły i znacznie zniszczona. W wyniku wojny trzynastoletniej (1454 – 1466) miasto zostało wcielone do Królestwa Polskiego.
Na początku XVI w. pojawiają się zwolennicy reformacji. Dochodzi do upadku miejskiego konwentu franciszkanów. W 1531 r. wielki pożar pochłonął niemal wszystkie budynki w mieście. W 1625 r. franciszkanie zostali ponownie sprowadzeni do Chełmży. W 1621 r. oraz 1627 miasto gościło króla Zygmunta III Wazę wraz z królewiczem Władysławem. Wojny szwedzkie w latach 1626 – 29 i 1655 – 60 przyniosły Chełmży duże szkody.
Na początku XVIII w. przez tereny ziemi chełmińskiej przetaczały się wojska saskie, szwedzkie, rosyjskie oraz zwolennicy Stanisława Leszczyńskiego. Doprowadziło to do upadku miasta, a jego dopełnieniem była epidemia dżumy w latach 1708 – 1710. Kolejne wojny (1733 – 1735 – secesyjna i 1756 – 1733 – siedmioletnia), to ponowne przemarsze i leża zimowe operujących tu wojsk. W 1762 r. wielki pożar zniszczył prawie całe miasto.
W wyniku I rozbioru, 15 września 1772 r. Chełmża znalazła się w Prusach, licząc wówczas 600 mieszkańców. Na skutek akcji kolonizacyjnej i napływu ewangelistów pod koniec XVIII w. dwadzieścia cztery procent mieszkańców stanowili protestanci. Następuje ponownie kasata klasztoru franciszkanów. W wyniku wojen napoleońskich w latach 1807 -15 Chełmża wchodzi w skład Księstwa Warszawskiego.
W 1824 r. przeniesiona zostaje stolica diecezji z Chełmży do Pelplina. Od roku 1815 następuje powolny wzrost rangi miasta, które dla okolicznych wsi, mających na ogół dobre gleby, zaczyna spełniać rolę rolniczego zaplecza z siecią handlowo – rzemieślniczą.
W dobie Wiosny Ludów z 1848 r. następuje ożywienie polskiego patriotyzmu, czego wyrazem jest powstanie Koła Ligi Polskiej oraz wydawanie w latach 1849 – 50 pisma „Biedaczek” przez Juliana Prejsa, skierowany do czytelnika polskiego.
Rok 1869 jest szczególnym w dziejach chełmżyńskiej kultury, gdyż powstał wówczas, istniejący po dzień dzisiejszy, kościelny chór „Cecylia”. Jest to okres powstania różnorodnych stowarzyszeń. Rozwój miasta zostaje jednak zahamowany przez wybuch I wojny światowej.
Wskutek przeciągającej się wojny nastąpiło pogorszenie się warunków życia w mieście. Rok 1917 wsławił się w dziejach Chełmży jako rok licznych zamieszek ulicznych. Następuje ożywienie ducha polskiego, czego wyrazem są manifestacje uczniów przeciwko nauce w języku niemieckim. 8 stycznia 1919 r. Polacy zaatakowali maszerujący do Chełmży oddział Grenzschutzu, lecz w wyniku przeważających sił wroga zostali odparci. W odwecie Niemcy oddali kilka strzałów armatnich, od których zginęło 7 przypadkowych mieszkańców oraz aresztowali domniemanych przywódców.
21 stycznia 1919 r. na mocy Traktatu Wersalskiego, Chełmża znalazła się w Polsce. Część mieszkańców, która optowała za Niemcami została przesiedlona, w wyniku czego Polacy stanowili 98 % mieszkańców.
Tuż przed wybuchem II wojny światowej powszechnie wzywano mieszkańców do oporu przeciwko Niemcom, ale władze miasta pospiesznie opuściły Chełmżę jeszcze przed wkroczeniem wojsk okupanta w dniu 6 września 1939 r. Osoby wrogo nastawione do Niemców zostały aresztowane. Rozpoczęła się eksterminacja ludności polskiej, wobec czego większość mieszkańców przyjęła III i IV grupę „Volklisty”.
W dniu 24 stycznia 1945 r. Armia Czerwona zajęła Chełmżę i ponownie zaczęła się martyrologia – tym razem w kierunku odwrotnym tj. za domniemane lub faktyczne sprzyjanie Niemcom. Ponad 600 osób zostało wywiezionych na Syberię, z czego większość nie powróciła. Rosjanie mieli też wywieźć urządzenia cukrowni, lecz energiczna interwencja u władz sowieckich zapobiegła wywózce.
