Historia Bartoszyc
Historia miasta Bartoszyce, jako jednostki administracyjnej, ściśle wiąże się z bytnością Zakonu na tych ziemiach. Pierwotny akt elekcyjny, nadany przez Komtura Bałgii Ditricha von Altenburga, lokalizował miasto, na lewym brzegu Łyny, w pobliżu zamku krzyżackiego.
17 lutego 1332 r. Wielki Mistrz Luder z Brunszwiku, nadał osadzie na prawym brzegu, nazwę Bartenstein (kamień, skała, w przenośni gród warowny w Barcji) skazując w ten sposób na zapomnienie pierwotną nazwę osady, położonej na lewym brzegu Łyny, która brzmiała malowniczo „Rosenthal” (Dolina Róż). Nazwa Rosenthal została zapomniana, mimo, że funkcjonowała już od roku 1240, kiedy to został zbudowany na miejscu staropruskiego grodziska zamek krzyżacki.
Założycielami miasta byli prawdopodobnie osadnicy, pochodzący z Hesji lub z Brandenburgii, ale w ciągu wieków, Zakon osadzał również ludność, pochodzącą z Mazowsza, która swoim osadom nadawała polskie nazwy: Borki, Czyprki, Korytki, Polski Dwór (Polno), itp. Spolszczona też została niemiecka nazwa Bartenstein.
W Średniowieczu i w okresie Reformacji funkcjonowały nazwy Bartoszyce i Barsztyn, by ostatecznie w naszych czasach pozostać przy nazwie Bartoszyce.
Miasto, u swego zarania, było otoczone, tak jak wszystkie średniowieczne miasta, murami, lecz nie było ono w swym wnętrzu zbyt pojemne i wkrótce, wokół murów, powstały przedmieścia, narażone na plądrowanie i zniszczenia. Po bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. dla większego bezpieczeństwa podwyższono mury.
Ludność miasta i okolic nie mogła się pogodzić z rygorami narzuconymi przez Zakon. Z tego powodu, w 1440 r. Bartoszyce przystąpiły do Związku Pruskiego, z którego wycofały się po sześciu latach.
Rada Miejska podzieliła się na zwolenników Zakonu i Polski, jednak ostatecznie zwyciężyli zwolennicy przyłączenia do Królestwa Polskiego. Dążenia do połączenia z Polską doprowadziły w lutym 1454 r. do powstania i zburzenia zamku. Po wybuchu wojny trzynastoletniej prowadzonej przez Kazimierza Jagiellończyka z Zakonem, a zakończonej dopiero pokojem toruńskim w 1466 r. miasto zostało całkowicie odcięte od Polski i 30 listopada 1460 roku, po długotrwałych i ciężkich walkach, skapitulowało i poddając się Zakonowi.
Zburzonego zamku nigdy nie odbudowano w pierwotnej postaci i wiele wieków potem trwał on, jako ruina, będąca własnością książąt pruskich. Mimo podpisania kapitulacji, Bartoszyce szybko nie dźwignęły się ze zniszczeń. Panował głód i choroby. Po zawarciu pokoju, walki z Zakonem zakończyły się, jednak napięcie utrzymywało się nadal i w 1519 roku znów doszło do wojny, którą zaprzestano w 1521 roku.
W okresie Reformacji wybuchły bunty chłopskie, które objęły obszar między Bartoszycami i Sępopolem. Kres tym walkom położył dopiero Hołd Pruski w 1525 roku. Przyłączenie do Polski (jako lenno), dobrze wpłynęło na rozwój miasta i okolic. Ożywił się handel zbożem, futrami, drewnem, chmielem, bursztynem. Złotym wiekiem w historii Bartoszyc był wiek XVI, jak również XVII. Miasto zaznaczyło rozwój we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i społecznego. Zyskało miano drugiego miasta po Królewcu w Prusach Książęcych. Założona w 1337 roku szkoła stała na takim poziomie, że ukończenie jej dawało prawo wstępu na wyższe uczelnie. Świadectwem znaczenia miasta może być również fakt, że w 1661 r. w Bartoszycach obradował Sejm Pruski.
Mimo tak dużego rozwoju gospodarczego, ludność trapiły zarazy i epidemie, nie obce całej ówczesnej Europie. Bartoszyce należały do miast, które wybudowały sobie ujęcia czystej wody, bowiem już w XIV wieku założono wydajny system wodociągowy. Cztery studnie miejskie zasilano poprzez dębowe rurociągi, które dostarczały wodę na tzw. Młyn Górny, położony za Bramą Młyńską. Dzięki temu, wielkie zarazy wyrządzały miastu mniejsze szkody niż gdzie indziej.
Zmierzch potęgi Rzeczypospolitej XVIII wieku odbił się bardzo niekorzystnie na sytuacji gospodarczej Bartoszyc. Dla Królestwa Pruskiego, dawne Prusy Książęce, były peryferyjną dzielnicą, źródłem podatków i żołnierzy. Wojny napoleońskie pogłębiły niekorzystne zjawiska, przynosząc głód i zarazę. Substancja miejska nie konserwowana popadała w ruinę. Burza zniszczyła ratusz miejski, pożar spowodował unicestwienie zabudowy miasta w rejonie ulic Szewców i Kowali aż do Bramy Lidzbarskiej, co wydłużyło rynek, wykształcając z niego wydłużony prostokąt (1850r.). Z wielką szkodą dla architektury miasta stało się obrócenie w ruinę Bramy Królewieckiej i Młyńskiej oraz kościołów św. Katarzyny i św. Jerzego. Na przełomie XIX i XX wieku, miasto otrzymało wodociągi i gazownię, dzięki temu w 1902 roku, siedzibę powiatu przeniesiono z Fryndlandu do Bartoszyc. Siedzibą powiatu stał się nowy gmach, zbudowany na ruinach dawnego zamku krzyżackiego. W 1865 roku, dzięki Zakonowi Joanitów, zbudowano nowoczesny szpital, na przełomie XIX i XX wieku szpital przejęły władze miejskie, a w 1929 roku obiekt rozbudowano i unowocześniono.
