Historia Chełma
Chełm - miasto pogranicza wschodniej i zachodniej Słowiańszczyzny, to w przeszłości miejsce współistnienia wielu narodowości, wyznań i kultur. Od średniowiecza na ziemi chełmskiej mieszkali prawosławni, katolicy i Żydzi. W wiekach późniejszych wyznaniowo-kulturową mozaikę uzupełnili protestanci i grekokatolicy, wyznawcy prawosławia związani z Rzymem unią brzeską. W mieście rozbrzmiewał język polski, ruski i hebrajski. W świątyniach, szkołach i na wąskich uliczkach dawnego Chełma różnojęzyczna społeczność prowadziła codzienne życie. Pozostałością barwnej historii są budowle, obyczaje i niezwykły klimat miasta.
Początki Chełma sięgają wczesnego średniowiecza. W epoce pierwszych Piastów region związany był z Grodami Czerwieńskimi, obszarem spornym między Rusią i Polską. W XIII w. ziemia chełmska weszła w skład Księstwa Halicko-Włodzimierskiego, którego najwybitniejszy władca książę Daniel Romanowicz wybudował w Chełmie monumentalny zamek. Budowla stała się główną siedzibą władcy, obdarzonego w 1253 r. tytułem króla Rusi. Tym samym przez prawie półtorej wieku Chełm był się stolicą odrębnego księstwa.
Po długoletnich walkach między Litwą, Węgrami i Polską, pod koniec XIV w. ziemia chełmska została włączona w skład państwa polskiego. Aktu inkorporacji dokonała osobiście królowa Jadwiga w 1387 r. Natomiast jej mąż król Władysław Jagiełło doprowadził do formalnej lokacji miasta, nadając mu w 1392 r. prawo magdeburskie.
Chełm należał do ważnych ośrodków Polski Jagiellonów, a w mieście rezydowało wielu dostojników świeckich i duchownych. Od XIII w. miasto było siedzibą biskupa prawosławnego, a w XV wieku na trwałe ukształtowało się chełmskie biskupstwo łacińskie. Po unii brzeskiej diecezję prawosławną przekształcono w unicką, która przetrwała do 1875 r.
Rozwój miasta został przerwany w XVII wieku. Oddziały kozackie, szwedzkie i moskiewskie, wkraczające do Chełma w trakcie licznych wojen, dokonały ogromnych zniszczeń, które pogrążyły miasto w głębokim kryzysie, częściowo przezwyciężonym w XVIII w. W czasach Augusta III dzięki pewnej stabilizacji ufundowano istniejące do dzisiaj główne świątynie miasta.
Po upadku państwa polskiego Chełm znalazł się pod władzą Austrii, a następnie Rosji. Były to niezwykle trudne czasy, bo pełne walki i męczeństwa. Symbolem tego okresu jest los unitów, walczących o zachowanie swej wiary. Równie dramatyczny wymiar miały walki w okresie powstania styczniowego, które w okolicach Chełma przybrały szczególnie intensywny charakter. W końcowym etapie swoich rządów Rosjanie powołali nawet odrębną gubernię chełmską, która weszła bezpośrednio w skład imperium rosyjskiego.
W 1915 r. miejsce zaborców rosyjskich zajęli okupanci austriaccy. Nowe porządki pozwoliły na rozwój polskiego, a także żydowskiego i ukraińskiego życia społecznego i kulturalnego. Wielokulturowy charakter miasta został utrzymany po odzyskaniu niepodległości. Przez cały okres międzywojenny Chełm był miastem, w którym działało wiele organizacji polskich, żydowskich i ukraińskich. Polacy czytali "Zwierciadło" i "Kronikę Nadbużańską", Żydzi "Chelmer Sztyme" i "Chelmer Wochenblat", a Ukraińcy "Nove Żyttje". W skromnych salkach teatralnych wystawiano sztuki w języku polskim, jidysz i ukraińskim.
Okres II wojny światowej przyniósł ogromne zniszczenia oraz zagładę ludności żydowskiej, stanowiącej do 1939 r. niemal 50% mieszkańców miasta. W Chełmie funkcjonował również olbrzymi obóz jeniecki (Stalag 319), w którym zginęło blisko 100 tys. żołnierzy polskich, rosyjskich, angielskich, belgijskich, włoskich i wielu innych narodowości.
Działaniom okupantów próbowały się przeciwstawić rozbudowane struktury konspiracyjne, głównie Armii Krajowej. Dramatyczne wydarzenia II wojny światowej zmieniły charakter miasta. Wraz z wymordowaniem ludności żydowskiej oraz usunięciem współpracujących z Niemcami Ukraińców, miasto stało się jednolite pod względem narodowym i jedynie materialne ślady świadczą o jego przeszłości.
