Historia Zamościa
Miasto wybudował pod koniec XVI wieku Jan Zamoyski. Zapewne nie sądził, że cztery wieki później będzie ono wymieniane we wszystkich podręcznikach historii architektury i stawiane wśród najwspanialszych zespołów urbanistycznych Europy i świata. Duże, jak na owe czasy, 3 tysięczne miasto, zaprojektowano i wybudowano na „surowym korzeniu”, czyli w szczerym polu.
Decyzję o budowie miasta Jan Zamoyski ogłosił 10 kwietnia 1580 roku, wydając w Jarosławcu akt lokacyjny. Niedługo potem, 12 czerwca tego roku, król Stefan Batory akt ten zatwierdził. Oba dokumenty dawały przyszłym mieszkańcom Zamościa liczne przywileje m.in.: zwolnienie na 25 lat z czynszów i podatków, zwolnienie z ceł na terenie całego kraju i zezwolenie na zakładanie cechów. Miastu nadano prawo składu, organizacji cotygodniowych targów i trzech jarmarków w ciągu roku.
Fundator chciał by Zamość był miastem nowoczesnym, siedzibą rodu, silną twierdzą, ważnym ośrodkiem kulturalnym, religijnym i handlowym. Do realizacji tego zadania zaangażował włoskiego architekta Bernarda Moranda.
Projektując Zamość, Morando opierał się na koncepcjach włoskich urbanistów marzących o stworzeniu renesansowego miasta idealnego. Wpisał miasto w pięciobok utworzony przez fortyfikacje. Zaplanował szachownicowy układ ulic i usytuowanie placów; w centrum Rynek Wielki, a symetrycznie po obu jego stronach rynki: Solny i Wodny. W mieście miało stanąć około 250 domów. Zaprojektował on też najważniejsze jego budowle: pałac, kolegiatę, ratusz, akademię, a nawet kilka wzorcowych kamienic. Zamość miał być nie tylko piękny, ale także funkcjonalny i przyjazny mieszkańcom.
Pierwotnie Jan Zamoyski zakładał, że mieszkańcami Zamościa będą tylko katolicy. Wkrótce jednak zmienił zdanie i by przyspieszyć jego rozwój, wydał zgodę na osiedlanie w mieście nacjom tradycyjnie prowadzącym interesy na wielką skalę: Ormianom (1585 r.), Żydom Sefardyjskim (1588 r.) i Grekom (1589 r.). Niedługo potem w mieście stanęły: cerkiew grecka, kościół ormiański i synagoga.
W 1589 roku hetman utworzył Ordynację Zamojską, a Zamość stał się jej stolicą.
Budowa miasta postępowała bardzo szybko, a lustracja z 1591 roku, czyli 11 lat po jej rozpoczęciu, mówi o 217 domach i tylko 26 wolnych parcelach. W 1594 roku powstała Akademia Zamojska. W dziele jej tworzenia Zamoyskiemu pomagał inny wybitny polski humanista, poeta Szymon Szymonowic. Wydarzeniu temu towarzyszyło wydanie przez hetmana odezwy ze słynnymi słowami: Takie będą Rzeczypospolite jakie ich młodzieży chowanie. Akademia była trzecią po krakowskiej i wileńskiej szkołą wyższą w Polsce. Wysoki poziom nauczania spowodował napływ studentów z całej Europy, a Zamość zyskał opinie ośrodka naukowego o europejskiej randze.
Jan Zamoyski zmarł 5 czerwca 1605 r. Jego dzieło kontynuował syn Tomasz Zamoyski – kanclerz wielki koronny. To on dokończył budowę fortyfikacji. Dostępu do miasta broniły potężne mury z siedmioma bastionami, fosy i zalewy. Do środka prowadziły zwodzone mosty i trzy bramy: Lwowska, Lubelska i Szczebrzeska.
Jesienią1648 roku fortyfikacje miejskie przeszły pierwszy sprawdzian. Pod mury podeszły wojska kozackie i tatarskie dowodzone przez Bohdana Chmielnickiego. Rzesze uciekinierów, które schroniły się w twierdzy, brak prowiantu i nadziei na szybką odsiecz oraz szerząca się epidemia spowodowały, że obrońcy zdecydowali się na wypłacenie okupu. Po dwutygodniowym oblężeniu i zainkasowaniu 20 000 zł, Kozacy i Tatarzy odstąpili od murów.
W czasie „potopu szwedzkiego”, na przełomie lutego i marca 1656 roku, Zamość oblegały wojska dowodzone przez samego króla Karola Gustawa. Tym razem twierdza była doskonale przygotowana i szwedzki ostrzał nie spowodował poważniejszych szkód. Stąd też, po kilku próbach zdobycia twierdzy, Szwedzi zaniechali oblężenia. Zamość był jedną z trzech twierdz, obok Gdańska i Jasnej Góry, które oparły się wojskom szwedzkim. Niepowodzeniem zakończyła się również, podjęta rok później, próba zdobycia Zamościa przez połączone siły szwedzkie i siedmiogrodzkie. W obu przypadkach obroną dowodził wnuk założyciela miasta, III ordynat, Jan Sobiepan Zamoyski. Warto dodać, że jego żoną była Maria de la Grande d'Arquien. Po śmierci Sobiepana wyszła za mąż za Jana Sobieskiego i w historii Polski znana jest przede wszystkim jako królowa Marysieńka. Miasta nie omijały nieszczęścia. W 1627 roku palił się pałac, w 1658 – kolegiata, arsenał i akademia, a w 1672 – dwieście domów w południowo-zachodniej części miasta. Szalały też zarazy. Tylko w 1711 roku zmarło z tego powodu 500 osób.
W drugiej połowie XVII stulecia dokończono budowę kościoła Franciszkanów, powstały kościoły i klasztory Bonifratrów, Klarysek i Reformatów. Projektował je architekt i komendant zamojskiej twierdzy Jan Michał Link. Przeprowadził on też modernizację fortyfikacji. W XVIII wieku przebudowano pałac ordynatów, akademię i ratusz, który otrzymał obecną sylwetkę z charakterystycznymi rozłożystymi schodami.
Po pierwszym rozbiorze w 1772 roku, Zamość przypadł Austrii i został włączony do Królestwa Galicji i Lodomerii. Wkrótce władze austriackie zlikwidowały wszystkie klasztory w mieście i podupadającą od dłuższego czasu Akademię Zamojską, tworząc w jej miejsce Liceum Królewskie.
W 1809 roku wojska Księstwa Warszawskiego zdobyły Zamość i włączyły do księstwa. Na krótko, bo po klęsce Napoleona pod Borodino, postępujące za oddziałami francuskimi i polskimi wojska rosyjskie otoczyły twierdzę. Oblężenie trwało 8 miesięcy. Sytuacja w mieście była katastrofalna. Zjedzono nawet szczury i psy. By wypłacić załodze żołd, z naczyń kościelnych wybito monety: 6 groszy z brązu i srebrne 2 złote. W tej sytuacji 25 listopada 1813 roku dowodzący obroną gen. Maurycy Hauke poddał twierdzę.
W wyniku ustaleń kongresu wiedeńskiego Zamość znalazł się w granicach zależnego od Rosji Królestwa Kongresowego.
Choć Zamoyscy formalnie nadal byli właścicielami miasta, to mieli coraz mniejszy wpływ na jego losy. Ostatecznie w 1821 roku sprzedali je rządowi Królestwa Polskiego.
W latach 20 i 30 XIX wieku przeprowadzono zakrojone na wielką skalę, prace przy modernizacji twierdzy. Powstały m.in. rotunda, nadszańce, kojce i nowe bramy. Zdecydowanie wzmocniono obronę przedpola. Wszelka zabudowa w promieniu 1 200 metrów od murów została zlikwidowana. Cywilne funkcje miasta przejęła oddalona o 2 km Nowa Osada, a twierdza została zamieniona na ogromne koszary i więzienie. W związku z tym wiele budynków m.in. pałac, akademię i klasztory przebudowano i zamieniono na koszary, magazyny wojskowe i więzienia.
Podczas powstania listopadowego twierdzę zajęli powstańcy. Załoga, która składała się przede wszystkim z Polaków, nie miała specjalnej ochoty na walkę z oblegającymi rodakami. Zamość był dla powstańców bazą wypadową na teren płd.-wsch. Polski, a także siedzibą władz administracyjnych województwa lubelskiego. Po upadku powstania, 21 listopada 1831 roku Zamość skapitulował, jako ostatni punkt oporu w kraju.
Szybki postęp w technice wojennej, m.in. wprowadzenie dział gwintowanych o dużym zasięgu i celności, dla których twierdza zamojska zajmująca niewielki obszar o zwartej zabudowie stanowiłaby doskonały cel, przesądziły o jej likwidacji. Dokonano jej w 1866 roku wysadzając w powietrze większość murów otaczających miasto i spychając je do fos. Niektóre budowle forteczne m.in. nadszańce, rotunda, bramy otrzymały nowe funkcje i przetrwały likwidację twierdzy w stanie nienaruszonym. Tak zakończyła się historia twierdzy Zamość, która w swej blisko trzystuletniej historii nigdy nie została zdobyta szturmem przez obce wojska.
I wojna światowa nie spowodowała poważniejszych zniszczeń. W dwa lata po odzyskaniu niepodległości, podczas wojny polsko-radzieckiej w 1920 roku, Zamość otoczyły oddziały Siemiona Budionnego. Liczne próby jego zdobycia okazały się nieskuteczne, a 30 sierpnia oblegających czerwonoarmistów przepędziły przybyłe z odsieczą wojska generała Józefa Hallera.
W pierwszych dniach II wojny światowej Zamość został zajęty przez Niemców, a następnie od 27 września do 5 października – przez Armię Czerwoną. Od 8 października rozpoczęła się okupacja hitlerowska. W rotundzie urządzono obóz zagłady. W mieście powstało getto oraz obozy dla jeńców radzieckich i dla osób wysiedlanych w ramach akcji kolonizacyjnej. W jej ramach Niemcy planowali wysiedlić z Zamojszczyzny ludność polską, a sprowadzić w jej miejsce ludność niemiecką. Zamość miał być centrum okręgu przesiedleńczego i nazywać się Himmlerstadt. W czasie okupacji przestała istnieć społeczność zamojskich Żydów licząca ok. 11 tysięcy osób. Większość wyjechała z wojskami radzieckimi na wschód, a pozostałych – 4 do 5 tysięcy – hitlerowcy zamordowali. 25 lipca 1944 roku do Zamościa jako pierwsi wkroczyli żołnierze Armii Krajowej, następnie Zamość, bez jednego wystrzału, zajęły wojska radzieckie.
Galeria zdjęć
